Category: kréyòl

Larivyè ka monté, i ka desann. I ka fè nou sav ki léta a lanmè. Bòd lanmè pa lwen, sé sa mwen ka sonjé chak fwa mwen ka vwè larivyè ka monté, ka desann. Yo ka jété tout kalité biten an dlo la. Lè larivyè ka desann, ou ka rivé vwè vélo, boul, charyo, on pakèt biten ki pani ayen a fè an dlo la. An ka mandé mwen ka yo paka jété an dlo la. Tini onlo boué osi pou si an ka yo jété on moun an dlo. Pou si an ka on moun fouté ko ay an dlo. Pou on moun pé sa jété boué la é kriyé “Trapé boué mon chè! Trapéy mwen diw! Lavi pa fini! Lè aw poko rivé! Trapéy mwen diw!”

Lè lété rivé, a penn sole la koumansé chofé, tout moun an lari la. Yo cho. Yo ka maché san chimiz. Jèn moun ka plonjé an dlo la. Yo ka bengnen an rivyè la. Pon moun paka voyé pon boué, sé jouwé yo ka jouwé. Yo savé byen tout moun ka jété tout kalité biten an dlo la mé yo sanfouté. Lè lété rivé, sé jouwé tousèl ki ni. Sé plonjé an dlo la é révé zyé gran ouvè. Lésé dlo la karésé po la é révé. Lésé kò la kwè i lwen. I anba dlo la, ka kaché pou soley la pa brilé lapo.

Larivyé ka jouwé osi. I ka koulé-kouri pou ay jwen lanmè. Mwen ka gadéy ka chapé é mwen ka tann lasirèn ki ka chanté olwen. “Si genyen soley lè ou gadé an o, on ti koulè miyèl assou lapo. Si genyen lanmè nan fon dé zyé, an ti gou anmè ka fèw pléré. Si genyen sa ki nan rèv nou sou latè. Si genyen sa ki fo pou rann nou méyè…“

Tout kò an mwen ka fè mwen mal. Dé lè mwen ka mandé mwen poukisa mwen ka fè kò an mwen vwè mizè konsa. Poukisa mwen ka kouri lontan, kouri san arété, kouri jistan mwen pèd souf? Mwen ka lévé lématen é tout kò an mwen ka fè mwen mal. Zyé an mwen lou. Kò la ka mandé on moman pou souflé ankò. Fo mwen pozé kò an mwen pli lontan.

On lodè a lapli ka travèsé sé klwazon la é ka fè mwen anvi ritouné séré anba sé kouvéti la. Pran fòs, kò an mwen. Pran fòs, sizé. Lè mwen rivé sizé, mwen sav mwen ké rivé lévé. Kò an mwen ka fè mwen mal é mwen kontan. Mwen ka santi on biten. Tchè an mwen lou dépi lontan é mwen paka santi ayen. Pon jwa, pon enpasyans, pon kolè, ayen. Mwen ka santi kò an mwen. I ka fè mwen mal. Mwen vivan.

Ki lendi, ki jédi, nenpòt ki jou, mwen toujou ka rivé sizé. Mwen ka rivé lévé pou ay travay tout la jouné. Ka ou vlé fè, mwen tout bizwen lajan la. Kon tout moun. Pas mwen vlé pa dòmi déwo la. Pas mwen vlé pa manjé zòdi. Pas mwen vlé pa maché toutouni. Pas mwen vlé fè sa tout moun ka fè. Pou mwen sanm sa ki vivan. Lévé, lévé-maché kon sa ki vivan. Ay travay, woulé, palé. Mwen toujou ka santi sé wòl an ka fè mé fo mwen fè lidé lasa sòti an tèt an mwen. Mwen paka fè sanblan. Mwen vivan. Apa mwen ki mò. Mwen byen vivan.

Mwen ja rivé sizé, mwen ké rivé lévé. Zyé an mwen fenmé anlè gran kabann vid la, mwen sizé. Souflé. Kò la ka respiré. Lespri la ka lévé, i ja ka pati lwen. Kò la ké lévé. I ké maché kon robo é fè tou sa i ni pou fè mé lespri la ké vwayajé toutlajouné.

Chak dimanch lè lè a rivé pou mwen alé an travay a yo la, mwen ka vwè yo. Yo ka maché èvè bèl soulyé a yo, bèl wòb, bèl kostim. Chapo a dimanch a yo. Yo ka maché pou ay an katédral la. On gran batiman ki ka monté ho an syèl la. I paré pou i pé touché niyaj. I paré pou i pé chiré yo èvè kloché an pwent ay la. I gran, i gri. I ka fè moun pé. I ka fè sa ki ròs palé touba-touba pou batiman la pa tann yo. I ka fè moun maché san fè dézòd. I ka fè fidji a moun vin séryé. I ka fè moun pè, batiman la.

Chak dimanch maten, tini sa ki pakay an batiman la. Sa ki ka rantré pou ay kouché. Sé zonbi la. Kò a yo ka vansé kon robo, konsidiré yo paté vivan. Yo ka maché mé yo pa vivan. Kò a yo ka sonjé chimen la pou rantré a kaz a yo. Janm a yo ka pòté kò la, kò la ka vansé mé apa tèt la ki ka menné. Tèt la ja pati. Sanmdi oswa fè tèt la pati lwen é i poko viré vréman. I lwen toujou. Fo kò la rivé kouché. Fo i pozé pou tèt la déviré. Kò la ka pasé douvan katédral la mé i paka tann batiman la. I pa pè, i paka pé. I ka chanté ti chanté a moun la ki bwè tousa ki téni pou bwè sanmdi oswa.

Chak dimanch, mwen ka gadé yo ka pasé. Sa ki kay an katédral la, sa ki paka vwè batiman la. Lè i lè pou mwen menm pasé osi douvan batiman la, mwen ka vwèy byen. Mwen ka tann ti chanté a yo la. Chanté a sa ki ni lafwa mélé adan chanté a sa ki vlé ou kwè yo ni lafwa. Batiman la ka gadé mwen ka pasé. Pani dimanch an lizin a moun la. Pani jou sakré pou ay lanmès. Lizin la paka arété. Mwen paka arété pou katédral la. Sé pasé mwen ka pasé, pasé anlè tè a.

Pédalé, woulé! Pédalé pli vit! Sé lapli ki ka tonbé, sé lapli ki ka koulé anlè po an mwen. Mwen mèt chapo, mwen mèt manto mé lapli la sanfouté. Sé tonbé i ka tonbé é fè tout lenj sanm on sèrpiyè. Sé dlo an kò an mwen, dlo a lantou, dlo anlè po an mwen. Pédalé, woulé! La pli la ka tonbé. Mwen savé byen mwen péké rivé akaz bèl konsidiré soley la téka kléré mé si mwen kay vit pétèt chivé an mwen ké ni tan séché avan démen maten. Pétèt an ké rivé kaché. Vélo la ka rouyé. I paka sipòté tousa lapli. Oswèla i péké dòmi déwò la. An ké pòtéy an leskalyé la. An ké météy an antré a tikaz la. I ké dòmi la. I ja pran asé lapli jodila. Pétèt i ja pran asé lapli pou tout vi ay. Es an ja pran asé lapli pou tout vi an mwen?

Sé toujou lè lapli la ka tonbé sé fé la anvi rété wouj lontan. Yo ka gadé mwen ka atann. Yo ka vwè mwen ka bésé tèt an mwen anba lapli la. Yo ka gadé chak gout ka tonbé-travèsé manto la, travèsé lenj la, dansé anlè po an mwen. Yo ka gadé lapli fwèt la vlopé kò an mwen é fè mwen frisoné. Yo ka gadé zyé an mwen ka fenmé pou sonjé péyi la. Lespri an mwen ka pran on moman pou sonjé chalè la. Sonjé lanmou la. Anba lapli sé yenki fenmé zyé é sonjé yè té méyè, pétèt démen péké mové. Anba lapli sé pran kouraj ki ni.

Pran kouraj. Pòté vélo la, monté leskalyé la. Pran kouraj. Souflé. On létaj, dé, twa, souflé, kat, nou rivé. Ouvè la pòt la. Rantré. Fenméy a klé. Yonn, dé, twa gout ka tonbé anlè vyé mokèt lèd a yo la. Dézabiyé, rantré an douch la. Kò an mwen té swèf dlo lasa. Dlo cho. Chalè la, sé chalè la kò la té bizwen. Mwen cho. Mwen byen. Mwen téké rété la tout lannuit. Zyé fenmé, ka sonjé péyi la. Anba dlo cho la. Sonjé chalè a.

Mwen paka tann ayen

Paka di ayen

Paka vwè ayen

La vi a bèl , la vi a bèl

Lè mwen paka tann ayen

Mwen paka di ayen

A lantou mwen sé yenki malédisyon

Onlo moun san konpasyon

Yo vlé volé nasyon mwen

A lantou mwen sé yenki mizè

Assou la tè

Mi lanfè

A lantou mwen pani lespwa

Maten o swa

Moun ozabwa

A lantou mwen, pa vlé gadé

Pa vlé tann é

Pa menm palé

Mwen paka tann ayen

Paka di ayen

Paka vwè ayen

La vi a bèl , la vi a bèl

Lè mwen paka tann ayen

Mwen paka di ayen

An didan mwen sé yenki tchè ka kogné

Tanbou tchè mwen soné

Jouwé pli fò ki lanmò

An didan sé yenki dézòd

Ka lasi mwen

Ka toufé mwen

Andidan mwen

Mo ka touné

Son ka viré

Ka déviré

Andidan mwen

Mwen ja gadé twòp

Mwen ja kouté

Pé ké palé

Mwen paka tann ayen

Paka di ayen

Paka vwè ayen

La vi a bèl , la vi a bèl

Lè mwen paka tann ayen

Mwen paka di ayen

Manman

Ou ban mwen on non é mwen chanjéy. A pa enmé mwen paté enméy. A pa dakò mwen paté dakò. Non la byen a gou an mwen, i ka soné. Lè mwen ka di non an mwen, moun toujou ka pansé an pa moun Gwadloup pas ou ban mwen on non ki ka fè moun sonjé on dòt koté anlè planèt la. Sa paka déranjé mwen pas… Es nou menm ni on non ki tannou? Ki non ou tépé touvé pou moun té sav tousuit kikoté mwen sòti? Ou tékéy kriyé mwen Gwadloup? Awa. Kriyé mwen Karukéra? An pa’a kwè. Onlo moun téké di sé Kaloukéra ki otantik. Mé ki moun ki sav vréman? Ki moun ki sèten?

Ou ban mwen on non ki ka soné é mwen chanjéy. Mwen pran non a manmanw, manman. Mwen pran non ay pas sa ka rann mwen tris lè mwen ka sonjé sa ki rivéw. Ou pèd manmanw lè ou té toupiti é pon moun pa’a mérité sa. Lafanmi bèl, i dous, i toujou rété kotéw mé kimoun ké pé ranplasé on manman vréman? An pa’a kwè pon moun ké pé rivé fè sa. An ka sonjéw lè ou té toupiti, ka gadé zanmi aw ka tchénbé men a manman yo, ka rakontéw ka manman yo di yo. Mwen ka santi doulè aw, timoun san manman. Mwen pran non a manmanw pou non ay pa mò, pou moun sonjé non ay. Ines pa mò.

Ines pa mò. Tchè ay paka bat mé tan mwen ka bat fò. I ka bat pou dé moun. Ou pé kriyé nou syamwa, sé on tchè vayan nou ni pou nou dé. On tchè vayan é onsèl non osi. Lè mwen ka maché anlè sèn la, mwen ka gadé moun an mitan zyé pou di sé mwen ki Ines. Mwen ka maché tout koté èvè listwa a fanmi an mwen. Listwa a on manman ki pati two bonè. Listwa a tifi ay ki vin manman osi pou timoun ay vwayajé é fè moun tann non a manman-y. Mwen vini di zòt kò la ka mò mé lanmou la ka rété.

Lajan

Ines Khai

2013

Mwen pani lajan

Mwen pani dyaman

Mwen pani bèl kaz

Paka vwè bèl péizaj

Mwen anba lapli

Ka kriyé mi fwadi

Livè pa vlé fini

Mwen pa anvi sòti

Mwen pani lajan

Mwen pani lajan

Lè mwen pran balan

Pou ay chèché dyaman

Mwen mè jounou atè

Pou fouyé lanmizè

Zong an mwen plen labou

Mwen touvè yenki wòch

Mwen pa gangné pon sou

Vwè mizè pa mò

Mwen pani lajan

Mwen pani lajan

Tout koté sé bling payèt ka briyé san arété

Ka fè ziéw fenmé pas limyè la ka kléré two fò

Tout koté sé dièz épi ganm tousèl ki ka konté

Fanm épi nom doré ka montré jan yo ni bèl lò

Tout koté sé machann ka charméw pou ou pé vinn achté

Yo ké chanté kon sirèn ou ké kriyé fout sa bèl

Tout koté sé bèl kaz-dyaman-lajan ki ka konté

Sa ki pani ké chanté èvè mwen

Sa ki pani ké dansé èvè mwen

On lanbilans ka pasé. I ka kriyé penponlèp! Penponlèp! Sa ka étoné mwen chak fwa. Mannyè la i ka soné. An péyi lasa, yo ka soné kon mizik a jé vidéo. Konsi diré sa pa réyèl, konsi diré sé on rèv. On mové rèv. Adan on ti moman, mwen kay lévé é konstaté sa té on kochma. Sé révé mwen téka révé. A pa on lanbilans mwen ka tann. A pa son a la dévèn ki ka fè mwen frisoné, ki ka fè mwen mandé ka ki pasé?

Lè mwen rivé, mwen kouri alé, mwen rantré an prémyé ajans la. Mwen maché dèyè moun la é mwen rantré an prémyé kaz la. Mwen pa menm pran tan pou gadé jan mokèt la té lèd, jan rido la té lèd, jan douch la té ka fè dézòd, jan vwazin a téka fè on ti manjé ki ka santi, lodè la an tout koulwa la. Mwen pa té vlé rété an lotèl la é mwen patéka pansé mwen té’é pé touvé myé. Mwen rantré, mwen fè wol an ka gadé é mwen di yo ban mwen sé klé la. Mwen ba yo lajan an mwen, mwen pran klé a yo. Mwen pa gadé andidan kaz la, mwen pa gadé a lantou ay.

Si mwen té pran tan gadé, mwen té’é vwè lopital la. Lopital la ki dèyè imèb la. Si mwen té pran tan pou ouvè sé rido la, mwen té’é vwèy, lopital la. I la, douvan mwen. Sé anbilans la  ka pasé tout lannuit, yo ka kriyé penponlèp! Penponlèp! Yo ka hélé an mwé. Yo ka pòté doulè. Moun ka soufè, moun ka pléré.

Lannuit la tonbè, mwen paka dòmi. Lanbilans la ka pasé é mwen ka mandé mwen ka ki ka pasé. Ki moun ki blésé, ki moun ki malad, ki moun ki mò? Es fanmi a yo ké rivé vit? Si on jou mwen kouché é mwen pa jen rilévé, es on moun ké vwè mwen pa la? Kitan yo ké vin chèché mwen? Es mwen kéni tan mò? Es mwen kéni tan vin pousyè? Penponlèp! Penponlèp! Lanbilans ka pasé èvè mizik a jé vidéo ay. Es sé on rèv oben es tou sa moun ka soufè chak jou? Es sé doulè tousèl ki ni toupatou?

On gwo lendi a sètèdmaten, jouné la sòti koumansé. Yonn, dé, yonn, dé. Dwat, goch, dwat, goch. Pa réfléchi, pa kalkilé. Yenki mèt on pyé douvan lòt é kontinyé. Pa bizwen pran pon kaw, pon tren. Pa bizwen goumé èvè pon moun pou touvé on plas pou sizé an transpòw an komen la. Sé yenki pran vélo la é woulé. Pédalé tibwen pou rivé an travay a moun la. Sa kay vit, lizin a yo pa lwen. Sé yenki pédalé tibwen é désann pou koumansé jouné la. Guy ka chanté ban mwen. An ka mandé mwen si i sonjé on jou vwa ay té kéy soné an péyi a lapli a yo la pou ba on nèg lòt bò tibwen fòs pou alé an chan kann nimérik la. An pa sav si i tépé imajiné sa lè i té ka goumé ti goumé la yo ka kriyé mizik. Jodijou i dwèt byen kontan vwè i pa goumé pou ayen. Travay ay ka soné an tout kwen latè. Tout koté tini on nèg lòt bò ki bizwen sonjé péyi la, sonjé ki moun i yé, sonjé gran nèg vayan ki pasé avan, sonjé sé san a nèg solid ki ka koulé an vèn ay. Tout koté ki ni on moun ki bizwen sonjé sa, sé vwa a Guy ki pou soné é soulajé kè a maléré.

Fo pa mwen sonjé péyi la twòp. Fanmi, zanmi ki olwen, dèyè loséan. Chalé a, lanmou a ki lwen olwen. Fo pa mwen sonjé sa pas anba lapli sé travay ki ni. Soley ka séré dèyè niyaj, chalè kaché dèyè niyaj, i paka vin karésé po an mwen. É po an mwen ka mò pou on karès. Soley ki séré dèyè niyaj pa vlé touché mwen é mwen ka mò tibwen plis jodi. Mwen ké mò tibwen plis démen. Alé kriyé lé vwazinaj pou di yo sé mò mwen ka mò an péyi la!

Ki vwazinaj é sa? Mwen pa konèt pou moun isidan. Vwazen ka kaché dèyè pòt fenmé é chak moun ka séré doulè ay. Vwazen pa fanmi, kolèg pa zanmi. Lizin pa mizik. Lavi isi pa lavi. Mwen vivan mé mwen mò jodi.